Wbrew spotykanym niekiedy opiniom, Warszawa należy do najbogatszych w cenne obiekty zabytkowe miast Polski i całej Europy – dotyczy to zwłaszcza pałaców barokowych i klasycystycznych. W odróżnieniu od Krakowa, Wrocławia i Poznania najcenniejsze zabytki nie są jednak zlokalizowane w obrębie historycznego obszaru staromiejskiego. Warszawska Starówka jest niewielka, ilość obiektów średniowiecznych i renesansowych w Warszawie niewątpliwie nie dorównuje bogactwu architektury tych okresów w Krakowie czy w Gdańsku. Najważniejsze zabytki Warszawy powstały jednak poza średniowiecznymi murami miejskimi – są to głównie budowle i założenia klasycystyczne, związane z żywiołowym rozwojem miasta w XVIII i XIX wieku.
Znaczna część zabytków Warszawy to powstałe po II wojnie światowej rekonstrukcje. Istnieje jednak także wiele elementów oryginalnych. Warto dodać, że charakter rekonstrukcji ma również wiele najcenniejszych obiektów zabytkowych Gdańska, Wrocławia i Poznania.
Zabytki średniowieczne i renesansowe
Obiekty archeologiczne Warszawy są nieliczne. Do najważniejszych należy grodzisko słowiańskie w dzielnicy Bródno, na granicy Warszawy. Poza tym nie zachowały się żadne ważniejsze zabytki wczesnośredniowieczne. Warszawa lokowana była jako tzw. „miasto na surowym pniu”, a w starszym od niej grodzie Jazdów (dziś Ujazdów) nie zachowały się interesujące relikty wczesnego okresu rozwojowego.
Najważniejsze zabytki gotyckie Warszawy to średniowieczna Katedra św. Jana (stanowiąca jednak w dużej mierze projekt powojenny) oraz najstarsze partie Zamku Królewskiego. W dobrym stanie zachowały się odsłonięte po wojnie mury miejskie, w dużej mierze oryginalne: Barbakan jest natomiast rekonstrukcją. Większość kościołów gotyckich uległa barokizacji, wyjątkiem jest Kościół Nawiedzenia NMP na Nowym Mieście. Zabytkowy charakter ma także średniowieczny układ miejski
Kościoły średniowieczne, przeważnie dawne świątynie wiejskie, znajdują się także poza centrum. Przykładem gotyku mazowieckiego jest Kościół św. Jakuba na Tarchominie.
Zabytki barokowe i klasycystyczne
Ważne zabytki barokowe i klasycystyczne skupiają się na Trakcie Królewskim (Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat). Ulice te są także ciągami zespołów pałaców i kamienic powstających od XVII do XVIII wieku. Barokowa i klasycystyczna architektura pałacowa Warszawy jest światowym unikatem, wartość tego zespołu jest bliska zabytkom paryskim i wiedeńskim. W Warszawie istnieje kilkaset pałaców i pałacyków barokowych i klasycystycznych.
Najcenniejszym zabytkiem baroku jest Zamek Królewski, powstały w dużej mierze w czasach Wazów. Inne ważne zabytki barokowe to:
- założenie urbanistyczne Osi Saskiej. Sam Ogród Saski to natomiast XIX-wieczny ogród angielski.
- augustiański kościół św. Marcina.
- klasztor i kościół bazylianów (katedra unicka).
- dominikański kościół św. Jacka.
- kościół św. Franciszka na Nowym Mieście.
- jezuicki kościół Matki Bożej Łaskawej, patronki Warszawy.
- kościół św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu (z relikwiami św. Krzyża i sercem Chopina).
- kościół św. Kazimierza (sakramentek) z klasztorem.
- Zamek Ujazdowski (w obecnej formie barokowy).
Do najważniejszych zabytków klasycyzmu należą Łazienki Królewskie oraz Teatr Wielki (siedziba TWON i Teatru Narodowego), arcydzieło Corazziego. Inne to np.:
- Związane z Łazienkami założenie Osi Stanisławowskiej,
- Kościół św. Anny – wczesnoklasycystyczna fasada świątyni gotyckiej.
- Pałac Pod Blachą.
- Belweder z zespołem parkowym.
- gmachy projektowane przez Corazziego na Placu Bankowym, w tym obecny Urząd Miasta.
- Biblioteka Załuskich.
- Zespół obiektów UW na Krakowskim Przedmieściu (głównie pałace klasycystyczne).
- Większość zabudowy ulicy Nowy Świat.
- Pałac Prezydencki (Radziwiłłowski).
- Liczne pałace, np. Prymasowski, Mostowskich, Błękitny.
Obiekty zabytkowe Warszawy XIX i XX wieku
Substancja zabytkowa XIX-wiecznej Warszawy uległa znacznym zniszczeniom wojennym, ale w odróżnieniu do budynków pochodzących z poprzednich epok nie została odbudowana. Wiązało się to z uwarunkowaniami politycznymi: kamienice czynszowe uznawano za „burżuazyjne”. Większe zespoły kamienic eklektycznych zachowały się na Starej Pradze i w okolicach Łazienek (Aleje Ujazdowskie). Saska Kępa, stary Żoliborz, stara Ochota i stary Mokotów to natomiast dobrze zachowana i bardzo cenna architektura willowa z początku XX wieku.
Cenne są także budynki powstałe w okresie socrealizmu. Tylko niektóre z nich, w tym uchodzący za symbol miasta i jego wizytówkę turystyczną, są chronione prawnie przez wpisy na ministerialne i lokalne listy zabytków. Monumentalna, obfitująca z ornamentykę i elementy dekoracyjne architektura socrealizmu nie znajduje powszechnego uznania. Wiążą się z nią także problemy dziedzictwa historycznego: powstała ona jako element narzucony Polsce zewnętrznie, w okresie stalinizmu. Do jej niewątpliwych zalet należy jednak dobra urbanistyka a także fakt, że w ciekawy sposób wpisuje się ona w klasycystyczną zabytkową tkankę miejską Warszawy. Największe zespoły architektury socrealistycznej to Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa, Muranów, Nowa Praga i Mariensztat (w przypadku Mariensztatu jest to architektura historyzująca).
Ciekawe są także obiekty modernistyczne Warszawy. Najbardziej znane z nich to Ściana Wschodnia i Centralny Dom Towarowy.